Aktualne zmiany demograficzne i problem „starzenia się polskiego społeczeństwa” są wyzwaniem, z którym musi zmierzyć się również polska wieś. Jednym ze sposobów rozwiązania tego problemu mogą stać się gospodarstwa opiekuńcze – połącznie działalności rolniczej i opieki nad osobami potrzebującymi wsparcia, w głównej mierze seniorów.

Gospodarstwa opiekuńcze, określane są mianem rolnictwa społecznego, łączą one działalność rolniczą oraz opiekuńczą i stanowią alternatywną formę opieki nad osobami narażonymi na wykluczenie społeczne: starszych, chorych czy niepełnosprawnych. Na terenach wiejskich w Polsce, ale też w całej Europie najliczniejszą grupą, która tego wsparcia potrzebuje są seniorzy. Kierując się ich potrzebami uznano, iż najlepiej pomagać seniorom w ich własnym środowisku lokalnym. To innowacyjna odpowiedź na zmiany demograficzne, które zachodzą obecnie w społeczeństwie.
Starzenie się społeczeństwa jest faktem przed którym stoi cała Europa, w tym Polska. Dane pokazują systematycznie wzrastający odsetek osób powyżej 65 roku życia w populacji ogólnej, powiększanie się liczebności populacji w sędziwym wieku, czyli 80 lat i więcej, zdecydowanie szybszy przyrost liczby ludności starszej w miastach niż na wsi, zjawisko tzw. podwójnego starzenia się - dynamiczny wzrost liczby najstarszych pośród starych. Taka dynamika zmiany piramidy wieku wiąże się z szeregiem zjawisk rodzących zapotrzebowanie w zakresie opieki i wsparcia w tej kategorii osób. Postępujące obniżenie zdolności do samodzielnego funkcjonowania, częstsze narażenie na zagrożenia zdrowia, np. upadki, problemy zdrowotne, częstsze zapadanie na choroby, wielochorobowość, choroby przewlekłe, częściej występujące ograniczenia sprawności, ograniczone zasoby finansowe, niska jakość i standard życia, brak lub mała częstotliwość kontaktów społecznych (samotność osób starszych), ograniczony dostęp do dóbr i usług, bariery architektoniczne. Wzrost liczby seniorów powoduje wzrost zapotrzebowania na usługi opiekuńcze, rehabilitacyjne, terapeutyczne i integracyjne.
Kontakt z naturą, przebywanie w gospodarstwie rolnym i uczestnictwo w jego codziennym życiu mają dobroczynny wpływ na ludzkie zdrowie i kondycje. Obecnie w Polsce oferta opieki społecznej i zdrowotnej na terenach wiejskich jest niewystarczająca. Odpowiedzią na to mogą być gospodarstwa opiekuńcze, które z powodzeniem funkcjonują w krajach Europy Zachodniej. Modelowy przykład gospodarstwa opiekuńczego znajdziemy w Holandii, jako przykład posłuży gospodarstwo ‘t Paradijs. W ramach działalności, gospodarstwo zajmuje się zarówno aktywizacją jak i wsparciem osób starszych, dzieci z autyzmem oraz wszystkich tych, którzy wymagają dziennej opieki i potrzebują pomocy psychologicznej. Dochód z działalności opiekuńczej stanowi około 50% całego dochodu gospodarstwa. W gospodarstwie prowadzony jest ekologiczny chów kur niosek, w sortowni pracują podopieczni. Ponadto, oferowany jest catering, przestrzeń pod spotkania oraz sklep z własnymi i lokalnymi artykułami spożywczymi.
Kujawsko-Pomorski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Minikowie w partnerstwie z Lokalną Grupą Działania „Bory Tucholskie” realizował w województwie kujawsko-pomorskim, od września 2016 roku do czerwca 2018 roku, projekt „Zielona Opieka”. W ramach projektu 15 gospodarstw opiekuńczych na terenie 5 powiatów zapewniało opiekę 225 podopiecznym. Projekt pozwolił rozwinąć opiekę prowadzoną w małych grupach, która poprzez czynnik relacji społecznych zapewniła osobą starszym rozwiązać problemy związane z samotnością. Podopieczni korzystali ze wsparcia i zajęć przez 8 godz. dziennie, 5 dni w tygodniu, mając oczywiście zapewnione wyżywienie. W ramach projektu przeprowadzono kurs dla opiekunów osób starszych i niepełnosprawnych, który ukończyły osoby zajmujące się podopiecznymi i prowadzące zajęcia. Niech najlepszą rekomendację projektu stanowi wypowiedź Pani Grażyny, „domowniczki” gospodarstwa : ”Czuję, jakbym narodziła się na nowo. Wstaję codziennie z radością. Wreszcie mam do kogo się odezwać, mam swoje obowiązki, ktoś liczy się z moim zdaniem, ma ochotę mnie wysłuchać. Nie jem samotnie śniadania. Telewizor nie jest już moim jedynym towarzyszem. Mąż zmarł dwanaście lat temu. Mam dwoje dorosłych dzieci, ale oni mieszkają w Anglii. Dzwonią do mnie i raz do roku przyjeżdżają, ale telefon nie zastąpi przecież człowieka. Gospodarstwo opiekuńcze zmieniło moje życie, choć się tego nie spodziewałam. Przypomniałam sobie, że potrafię się uśmiechać…”.
Idea gospodarstw opiekuńczych będzie w przyszłości ogromną szansą rozwoju dla wielu gospodarstw. To odpowiedź na potrzeby rolników oraz jednocześnie osób niepełnosprawnych, starszych, z demencją oraz innych grup zagrożonych wykluczeniem społecznym. Gospodarstwa rolne wraz ze swoimi obowiązkami, zwierzętami, rytuałami i otaczającą naturą, mogą stać się miejscem wypoczynku, terapii oraz integracji. Powinny być prowadzone w formie działalności gospodarczej lub w formie podmiotu ekonomii społecznej np. fundacja, stowarzyszenie, spółdzielnia socjalna.
Kluczowym problemem, nad którym trwają intensywne prace jest właściwa legislacja, aby polskie gospodarstwa opiekuńcze uzyskały swój samodzielny status prawny, tym samym gwarantując wypracowanie standardów i wytycznych aby oferowana opieka w gospodarstwie była na odpowiednim poziomie i bezpieczna dla samych potrzebujących. Konieczność znalezienia odpowiednich form prawnych i organizacyjnych dla zielonej opieki, grupy docelowej oferty, a także znalezienie odpowiedzi na wiele pytań, m.in. czy będzie można prowadzić gospodarstwa opiekuńcze w ramach KRUS czy tylko ZUS – to wyzwania przed którymi stoi polskie prawodawstwo. Gospodarstwa zyskają możliwość skorzystania z gotowych wzorców działań i wymogów, jakie stawiane są jednostkom systemu pomocy społecznej. Zieloną opiekę może sprawować każdy, kto skończy specjalistyczny kurs przygotowawczy do pracy z osobami niepełnosprawnymi oraz przystosuje odpowiednio gospodarstwo. W przypadku gospodarstw rolnych funduszy można szukać w ramach PROW 2014 - 2020, a wkrótce PROW 2021-2027 (działania związane z rozwojem przedsiębiorczości). Spółdzielnie, fundacje, stowarzyszenia mogą szukać dotacji w ramach np. OWES. Kolejnym ważnym pytaniem jest finansowanie pobytu podopiecznych w gospodarstwie. Szansa uzyskania przez gospodarstwo statusu prawnego da być może możliwość choć częściowego finansowania ze środków budżetowych.
Idea funkcjonowania gospodarstw opiekuńczych sprawdziła się znakomicie, zainteresowanie taką formą opieki i prowadzeniem takiej działalność w gospodarstwie wzrasta, dobre przykłady zagranicznych praktyk pokazują, że warto w pełni zaangażować się, aby gospodarstwa opiekuńcze na stałe wpisały się w rzeczywistość polskich obszarów wiejskich.