Cichy zabójca

Warroza jest zaliczana do chorób pasożytniczych. Atakuje zarówno pszczoły dorosłe, jak i czerw. Sprawcą wywołującym chorobę są roztocza z rodziny Varroidae, z rodzaju Varroa. W Polsce warroza pojawiła się po raz pierwszy w roku 1980, na terenie Lubelszczyzny, w rejonie Kraśnika. W obrębie gatunku Varroa destructor, na podstawie badań molekularnych, wyodrębniono: haplotyp koreański i haplotyp japońsko-tajlandzki.

W Polsce i całej Europie występuje wyłącznie typ koreański, o najwyższym stopniu patogenności dla pszczół miodnych, ale i nabywający niezwykle szybko oporność na stosowane do walki z warrozą akarycydy, zwłaszcza z grupy syntetycznych pyretroidów. Varroa destructor to roztocz charakteryzujący się dość dużymi wymiarami ciała, chociaż dla wielu pszczelarzy okazuje się całkiem niewidoczny. Cechuje się silnym dymorfizmem płciowym, czyli widoczną różnicą w wielkości ciała na korzyść samicy. Ma ona zabarwienie od jasnobrązowego do czerwonobrunatnego, ciało spłaszczone grzbietowo-brzusznie (długość ok. 1,2 mm, szerokość ok. 1,8 mm), owalnego kształtu. Płytkę grzbietową samicy pokrywają krótkie, gęste szczecinki. Początkowo młode samice są białe, następnie z wiekiem ich ciało ciemnieje. Układ oddechowy roztocza pozwala na życie zarówno na ciele pszczół, jak i pod zasklepem. Pasożyt ma cztery pary krótkich odnóży, lekko owłosionych, które zakończone są silnymi przylgami. Przednie odnóża służą do odbioru wrażeń węchowych i smakowych oraz do rejestracji zmian termicznych i wilgotności powietrza. Samice preferują temperatury w zakresie od 26 do 33°C, w związku z czym istnieją teorie, że samice do rozrodu preferują komórki z czerwiem umiejscowione na obwodzie plastra lub w jego dolnej części, gdzie temperatura jest niższa w porównaniu do centrum gniazda. Ponieważ hemolimfa świeżo wygryzionych pszczół jest uboższa niż pszczół dorosłych, samice Varroa dużo chętniej wybierają starsze robotnice bądź karmicielki. Również na drodze chemicznej, samice roztocza zdecydowanie częściej preferują czerw trutowy, który zapewnia większą obfitość pożywienia dla larw pasożyta, a dłuższy okres jego rozwoju pozwala na uzyskanie większej liczby potomstwa w jednej komórce.

Zaobserwowano także w rodzinach pszczelich, że substancje zawarte w mleczku pszczelim, którym są karmione matki, działają na roztocza odstraszająco, w związku z czym mateczniki nie są przez nie atakowane. Narządy gębowe samic określa się jako narządy typu kłująco-ssącego, mają dwa silne pazury z dwoma ząbkami, którymi przekłuwają oskórek pszczół dorosłych i czerwiu, a następnie pobierają hemolimfę. W odróżnieniu od samicy, samiec charakteryzuje się szarobiałym zabarwieniem i kulistym kształtem (o średnicy ok. 1 mm). Pierwszą parę odnóży samiec wykorzystuje do przenoszenia nasienia do dróg rodnych samicy. Samce są spotykane tylko na zasklepionym czerwiu albo przez krótki okres na pszczołach po ich wygryzieniu, nie potrafią one odżywiać się hemolimfą, dlatego też nie obserwuje się ich na pszczołach dorosłych.

Dla Varroa destructor charakterystyczne są dwa cykle:- Faza foretyczna, określająca przebywanie samic na ciele pszczoły (od początku inwazji w kraju skróciła się z 7-14 dni do 4 dni, czasami nawet jest jej brak, co utrudnia zaobserwowanie obecności roztocza na pszczołach i obniża skuteczność krótko działających środków warrozobójczych), - Faza reprodukcyjna, mająca miejsce na czerwiu. Cały cykl rozwojowy roztocza odbywa się na czerwiu zasklepionym, zarówno pszczelim, jak i trutowym. Samice wnikają do komórek z czerwiem pszczelim na ok. 15-20 godzin, a z trutowym na 40- 50 godzin przed ich zasklepieniem przez pszczoły. U samic następuje dojrzewanie jaj.Pierwsze jajo zostaje złożone po 70 godzinach od chwili wniknięcia roztocza do komórki z czerwiem. Następnie, w odstępach ok. 30 godzinnych składają na ścianie komórki kolejne jaja (do 5 szt. w czerwiu pszczelim i do 6 szt. w trutowym). Jajo złożone jako pierwsze na ogół jest niezapłodnione i powstaje z niego samiec. Z następnych jaj powstają osobniki żeńskie. Larwa samicy wylęga się już jako protonimfa (czyli po odbyciu pierwszego linienia), odżywia się przez 5 dni hemolimfą czerwiu, zamienia się w deutonimfę, która żeruje kolejne 2 dni i przekształca się w imago. Dojrzałe samice kopulują z samcem jeszcze w zasklepionej komórce. Samice na ciele wygryzających się pszczół opuszczają komórki, przechodzą na pszczoły dorosłe, na których rozpoczynają żerowanie (4-7 dni), następnie wnikają do kolejnych komórek z czerwiem w celu odbycia cyklu rozwojowego. Wszystkie postaci larwalne roztocza (nimfy), a także samce, giną szybko po odsklepieniu komórki przez wygryzające się pszczoły. Ponieważ cykl rozwojowy robotnicy pod zasklepem trwa 12 dni, trutnia 14 - nie wszystkie potomne osobniki żeńskie Varroa destructor uzyskają pełną dojrzałość i zostaną zapłodnione, przyjmuje się, że w komórce z czerwiem pszczelim powstają 2-3 samice potomne, a z trutowym - 3-4. Niezapłodniona młoda samica także wnika do komórki i składa tylko jedno, niezapłodnione jajo. Powstały z tego jaja samiec unasiennia w trakcie kopulacji własną matkę, która w kolejnym cyklu rozrodczym uzyskuje kolejnego samca i córki. Można przyjąć, że średnio co około 20 dni następuje podwojenie liczby samic roztocza w rodzinie pszczelej. W warunkach klimatycznych Polski do 30% samic pasożyta nie uzyskuje płodnego potomstwa ze względu m.in. na trwałą lub nabytą bezpłodność, składanie jaj niezapłodnionych, zamieranie potomstwa w czasie rozwoju. Samice roztocza w czasie swojego cyklu rozrodczego o wiele chętniej wchodzą do komórek z czerwiem trutowym niż z czerwiem pszczelim (8-10 razy). Jeśli liczebność pasożyta zwiększa się, zwiększa się także liczba samic, które wchodzą do jednej komórki. Do komórki z czerwiem pszczelim zwykle wchodzą 2-3 samice, a do trutowej 3-5. Kiedy czerw zaatakuje 6 lub więcej samic roztocza, możliwość wygryzienia się żywej robotnicy spada do zera. Długość życia Varroa destructor zależna jest od pory roku. Pokolenia letnie pasożyta żyją od 2 do 3 miesięcy, pokolenie zimowe żyje znacznie dłużej od 6 do 8 miesięcy. Naturalna śmiertelność roztocza najwyższa jest w sierpniu-wrześniu oraz w lutym-marcu.

Najczęstszymi czynnikami sprzyjającymi rozprzestrzenianiu się pasożyta w pasiekach są: wyrównywanie siły rodzin poprzez przenoszenie plastrów z czerwiem wiosną, pszczoły rabujące, trutnie odwiedzające rodziny w innych pasiekach, wyrojenie pszczół (rójki).

Najważniejsze czynniki rozwoju warrozy to: poziom inwazji początkowej (liczebność pasożytów po zimowaniu), czas występowania czerwiu w rodzinie w trakcie sezonu, dopływ roztoczy z zewnątrz, odporność behawioralna rodziny pszczelej jako potencjał obronny. Bardzo szybka dynamika namnażania i inwazji V. destructor często prowadzi do osypania się rodziny jeszcze jesienią, a wcześniejsze próby jej ratowania spełzają na niczym.

Obecność roztocza w rodzinach pszczelich, żerowanie na czerwiu zasklepionym pociąga za sobą poważne konsekwencje dla pszczół. Żerująca na pojedynczej pszczole oprócz słabienia powoduje spadek jej masy ciała od 5% do 25% oraz skrócenie długości życia nawet do 68%. Obserwuje się także często niedorozwój odnóży, skrzydeł, skrócenie odwłoka, zamieranie czerwiu.

Pasożyt powoduje upadki rodzin jesienią i w czasie zimowania. U zaatakowanych rodzin występuje zwiększony osyp zimowy, obniżenie wydajności miodowej, deformacje rozwojowe, słaby i powolny rozwój. Jeśli porażenie rodziny jest niewielkie, nie ma znaczącego i widocznego jej osłabienia, a także spadku produkcji, większość pszczelarzy uważa, że wszystko jest w porządku i nie spieszy się z zastosowaniem leczenia rodziny, a intensywny rozwój roztoczy trwa i w pewnym momencie, kiedy inwazja jest widoczna „gołym okiem” stosowanie środków warroabójczych jest już nieskuteczne i „nie obronimy rodziny przed cichym zabójcą”.

Nie wolno zapominać, że w czasie rozwoju inwazji Varroa nawet do 85% samic znajduje się pod zasklepem na czerwiu i nie obserwuje się ich na pszczołach, co w znacznym stopniu zaciemnia obraz porażenia rodziny przez pasożyta. Varroa destructor powodują również mechaniczne uszkodzenia powłok ciała pszczół (głównie błony międzysegmentalnej) i oskórka czerwiu, które stanowią wrota zakażenia dla innych patogenów.

Roztocz jest wektorem nie tylko chorób wirusowych (m.in. wirusa ostrego i chronicznego paraliżu pszczół, wirusa izraelskiego ostrego paraliżu pszczół, wirusa choroby woreczkowej, czy wirusa zdeformowanych skrzydeł, którego to objawy były początkowo traktowane jako charakterystyczne dla warrozy) ale i bakteryjnych (przenoszenie przetrwalników Paenibacillus larvae) oraz grzybiczych ( grzybica wapienna czerwiu). Ponieważ pasożyt V. destructor posiada duże zdolności przystosowawcze do zmieniających się warunków, dlatego też zmienia się i przebieg choroby, co z kolei ma wpływ na stosowaną przez pszczelarzy terapię.

Okazuje się, że jednokrotne przeprowadzenie zabiegów różnymi preparatami warroabójczymi nie jest wystarczające i trzeba prowadzić równolegle działania wspomagające, określane jako zintegrowany program zwalczania warrozy, w ciągu całego sezonu pasiecznego. Dzieli się go na cztery etapy:

--- Wczesno-wiosenny ( marzec – maj) - olejki eteryczne, preparaty tymolowe.

--- Wiosenno-letni ( maj-lipiec) - usuwanie roztoczy poprzez wycinanie czerwiu trutowego, plastry pułapki, izolowanie matek na jednym plastrze,

--- Zasadniczy letni (sierpień-wrzesień) - kwas mrówkowy krótkoterminowo, naprzemienne stosowanie            leków warroabójczych.

--- Jesienny wspomagający - ( październik - listopad) - kwas szczawiowy lub mlekowy, inne środki warroabójcze.

Jak praktycznie można ocenić stopień inwazji Varroa destructor? Pszczelarze stosują następujące metody:

- Badanie osypów zimowych. Kilka samic pasożyta oznacza niskie porażenie, kilkadziesiąt średnie, 100 i powyżej wysokie.

- Badanie osypów letnich. Najbardziej miarodajny jest średni dobowy osyp roztocza z ostatnich dwóch tygodni lipca - jeśli wynosi 5 roztoczy lub więcej to porażenie jest duże i trzeba jak najszybciej rozpocząć leczenie rodziny.

- Badanie czerwiu trutowego. Stopień porażenia określa się przez liczbę znalezionych samic roztocza podzieloną przez liczbę odsklepionych komórek i pomnożoną przez 100. Wartości od 1 do 5 to niskie porażenie,
od 6 do 25 średnie, a powyżej 25 wysokie.

-Badanie czerwiu pszczelego. Metoda rzadko stosowana - odsklepia się 50 komórek czerwiu pod koniec
kwietnia. Jeśli znajdzie się 2 i więcej samic pasożyta świadczy to o zagrożeniu rodziny, powyżej 5 sztuk -
konieczne natychmiastowe leczenie.

-Badanie pszczół. Metoda flotacji oraz metoda pudrowa, są dość pracochłonne.

-Diagnostyczne odymianie rodzin z wykorzystaniem wkładki dennicowej w czasie zasadniczego zwalczania roztocza.