Protokół z Nagoi, protokół z Kioto – o co chodzi ?

            Jeżeli o protokole z Kioto, jako pakiecie klimatycznym związanym z emisją tzw. gazów cieplarnianych, znaczna cześć społeczeństwa coś słyszała, to o protokole z Nagoi - podejrzewam, że tylko niewiele osób. Stosunkowo duża wiedza o tym pierwszym związana jest z dyskusją na ten temat w Unii Europejskiej a problem dotyczy w dużej mierze właśnie Polski. Wobec tego zasadnym jest przybliżenie, choć w ogólnym zarysie, protokołu z Nagoi i nie tylko dlatego, że jest mniej znany, lecz przede wszystkim, że dotyczy rolnictwa.

22 października 2014 roku w Instytucie Zootechniki odbyła się konferencja „Nowe uregulowania prawne dotyczące zasobów genetycznych w rolnictwie”. Zostały na niej przybliżone  środowisku zootechnicznemu instrumenty prawa międzynarodowego i unijnego, a mianowicie:                                                                                                     

- Protokół z Nagoi do Konwencji o różnorodności biologicznej dotyczący dostępu do zasobów genetycznych oraz uczciwego i sprawiedliwego podziału korzyści wynikających z ich wykorzystania, który wszedł w życie 12 października 2014 r.;

- Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) NR 511/2014 z dnia 16 kwietnia 2014 r.  w sprawie środków zapewniających zgodność użytkowników w Unii z wymogami wynikającymi z Protokołu z Nagoi dotyczącego dostępu do zasobów genetycznych oraz uczciwego i sprawiedliwego podziału korzyści wynikających z wykorzystania tych zasobów. Rozporządzenie to weszło w życie równocześnie z Protokołem z Nagoi  a Unia Europejska  jest  jego Stroną.

W czasie konferencji zaprezentowano m.in.:

- Główne zobowiązania wynikające z Protokołu z Nagoi z uwzględnieniem specyfiki obrotu materiałem hodowlanym zwierząt gospodarskich - Elżbieta Martyniuk (IZ PIB/SGGW)

- Rola  krajowego banku genów w programach doskonalenia i ochrony zasobów genetycznych zwierząt- Jędrzej Krupiński, Elżbieta Martyniuk, Jacek Sikora (IZ PIB)

- EUGENA i obrót materiałem biologicznym w bankach genów zwierząt - Sipke Joost Hiemstra (CGN, Holandia)

- Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady wdrażające Protokół z Nagoi. Podstawy legislacji krajowej- Bożena Haczek (MŚ).

         Ponadto przedstawiciele Polskiej Federacji Hodowców Bydła i Producentów Mleka, Polskiego Związku Owczarskiego, Polskiego Związku Hodowców i Producentów Trzody Chlewnej POLSUS oraz Małopolskiego Związku Hodowców Koni zaprezentowali krótkie informacje na temat obrotu materiałem hodowlanym poszczególnych gatunków zwierząt gospodarskich.

Nie wdając się w szczegóły - protokół z Nagoi należy określić jako pewnego rodzaju pakiet zasobów genetycznych i ich regulacje. Podstawą do prac nad tą tematyką była Konwencja o różnorodności biologicznej i wytycznych w tej sprawie uzgodniona w Bonn w 2002 roku. Założenia Konwencji sformułowano w kontekście biopiractwa, tj. nielegalnego i nieuczciwego przywłaszczania /także poprzez zastrzeżenia patentowe/ oraz wykorzystania zasobów genetycznych i biologicznych z określonych regionów świata /szczególnie tych mało rozpoznanych/ przez korporacje, szczególnie te wielkie o zasięgu globalnym. Negocjacje trwały wiele lat i zwieńczone zostały podpisaniem protokołu z Nagoi 30.10.2010 roku. Zasoby genetyczne definiowane jako dowolny materiał pochodzenia roślinnego, zwierzęcego, mikrobiologicznego lub innego zawierający funkcjonalne jednostki dziedziczności i posiadający faktyczną lub potencjalną wartość mają ogromne znaczenie i różnorakie wykorzystanie.                                                Komercyjne:

Zasoby genetyczne i ich pochodne stanowią podstawę dla szerokiej gamy produktów i usług:

- Farmaceutyki

- Kosmetyki i środki higieny

- Sektor nasienny i środki ochrony roślin

- Produkcja żywności i suplementy diety.

Kraje są zainteresowane rozwijaniem badań naukowych, co prowadzi do nowych odkryć i nowych produktów.                                                                              

Niekomercyjne:

- Sektor nauki, publiczne instytucje badawcze wykorzystują zasoby genetyczne aby zwiększyć naszą wiedzę o przyrodzie.

- Zasoby genetyczne są źródłem informacji dla badań taksonomicznych i badań ekosystemów.

Protokół wprowadza i doprecyzowuje pojęcie „wiedzy tradycyjnej”, która związana z zasobami genetycznymi obejmuje wiedzę, innowacje i praktyki, m. in. także wiedzę i praktyki szamanów. Stosowana przez społeczności tubylcze i lokalne prowadzące tradycyjny tryb życia przyjazny bioróżnorodności, może być źródłem informacji przyczyniających się do naukowego odkrycia nowych właściwości zasobów genetycznych. Protokół zwraca uwagę, że społeczności tubylcze i lokalne przyczyniają się do zachowania różnorodności biologicznej i zasobów genetycznych, a strony protokołu powinny brać pod uwagę prawo zwyczajowe, protokoły i procedury tych społeczności, dotyczące tradycyjnej wiedzy związanej z zasobami genetycznymi.

Celem protokołu z Nagoi jest uczciwy i sprawiedliwy podział korzyści wynikający z wykorzystania zasobów genetycznych, w tym poprzez odpowiedni do nich dostęp oraz poprzez odpowiedni transfer właściwych technologii, z uwzględnieniem wszystkich praw do tych zasobów i technologii, a także odpowiednie finansowanie, tym samym wnosząc wkład w ochronę różnorodności biologicznej i zrównoważone wykorzystanie jej elementów.

Uczciwy i sprawiedliwy podział korzyści mają gwarantować m.in. takie ustalenia:

Korzyści wynikające z wykorzystania zasobów genetycznych, jak również z ich komercjalizacji są dzielone w sposób uczciwy i sprawiedliwy ze stroną dostarczającą zasoby genetyczne

Dzielenie odbywa się w oparciu o wspólne uzgodnione warunki.

Korzyści mogą być pieniężne i niepieniężne, np.:

- płatności z góry, płatności ratalne, płatności tantiemowe

- opłaty licencyjne w przypadku komercjalizacji

- transfer technologii

- wymiana wyników badań i udział w badaniach

- dopuszczenie do obiektów ex siutu zasobów genetycznych i baz danych.

Takie same zasady dotyczą wykorzystania tradycyjnej wiedzy społeczności rdzennej i lokalnej związanej z zasobami genetycznymi i posiadającymi taką wiedzę

Strony podejmują działania legislacyjne, administracyjne lub polityczne aby wdrożyć zapisy protokołu.

Protokół był potrzebny ze względu na przyjęcie odpowiednich zasad i regulacji:

Dla Stron Protokołu dostarczających zasoby:

- Zapewnienie udziału w korzyściach, gdy zasoby genetyczne opuszczają kraj

- Zapobieganie przywłaszczaniu zasobów genetycznych i związanej z nimi tradycyjnej wiedzy

Dla użytkowników:

- Zapewnienie jasnych procedur dostępu do zasobów genetycznych i związanej z nimi tradycyjnej wiedzy

W podsumowaniu obrad sformułowano następujące wnioski:

1. Wejście w życie Protokołu z Nagoi i Rozporządzenia Rady i Parlamentu Europejskiego NR 511/2014 z dnia 16 kwietnia 2014 roku mającego na celu zapewnienie zgodności użytkowników w Unii z wymogami wynikającymi z Protokołu z Nagoi stwarza konieczność opracowania krajowych narzędzi legislacyjnych i administracyjnych. W pracach tych powinien brać aktywny udział sektor hodowli zwierząt.
2. Kriokonserwacja materiału biologicznego zwierząt gospodarskich ma olbrzymie znaczenie zarówno dla ochrony ras zagrożonych i wspierania programów ich ochrony metodą in-situ, jak również dla zachowania zmienności genetycznej w populacjach ras wysokowydajnych poprzez tworzenie reprezentacji kolejnych pokoleń. Banki genów będą pełniły coraz większą rolę w realizacji programów ochrony i doskonalenia oraz w dostarczaniu materiału biologicznego do badań naukowych.
3. Konieczne jest opracowanie Krajowego Programu Kriokonserwacji zasobów genetycznych zwierząt gospodarskich oraz regularne pozyskiwanie i uzupełnianie materiału biologicznego zgromadzonego w Krajowym Banku Materiałów Biologicznych.
4. W ramach działań Europejskiego Ośrodka Koordynacyjnego i Grupy Roboczej ds. ochronyex-situpowołana została sieć Europejskich banków genów „EUGENA”, w której pracach powinien aktywnie uczestniczyć Krajowy Bank Materiałów Biologicznych.

            Gwoli ścisłości należy zaznaczyć, że Protokół podpisały 54 kraje /połowa to kraje afrykańskie/ i Unia Europejska, ale podobnie jak protokół z Kioto bez największych tego świata oprócz Indii /chyba ze względu na ochronę swojej tradycyjnej wiedzy/. Z krajów europejskich podpisały złożyły: Albania, Norwegia, Węgry, Dania, Hiszpania, Białoruś i Szwajcaria.

W dyskusji pojawiły się też głosy, czy za tym /mimo szczytnych założeń/ nie stoi jakaś grupa pragnąca „dorwać się do kasy” w ramach obrotu zasobami genetycznymi, może to stanowić także pokłosie dla rozwoju nowej biurokracji, a gdzie troska o hodowlę?

            Będziemy to śledzić oraz informować o realizacji i wdrażaniu protokołu z Nagoi, bo choć Polska nie złożyła pod nim podpisu, to Unia Europejska tak i z tego już tytułu będziemy nim objęci. Konferencja była także okazją do uroczystości otwarcia Krajowego Banku Materiałów Biologicznych, ale o tym w następnym newsie.