O jajku wielkanocnym, skorupce i nie tylko

Jajko wielkanocne dla chrześcijan jest znakiem nowego życia, przezwyciężeniem śmierci porównywanym do przebijania skorupki. Wykluwający się kurczak dla chrześcijan symbolizuje zwycięstwo życia, jest znakiem Chrystusowego i ludzkiego zmartwychwstania.

Jajko jest nadzieją, próbą cierpliwości, której należy się poddać, aby zobaczyć ukryte wewnątrz pisklę. Dzielenie się jajkiem podczas śniadania wielkanocnego ma odniesienie do wigilijnego opłatka. Jajko pełni rolę podarunku, którego intencją jest życzenie pomnażania sił witalnych. Pisanka jest rodzajem bileciku miłosnego, który subtelnie oddaje uczucia dziewczyny do obdarowanego chłopca. W Poniedziałek Wielkanocny rano mężczyźni polewali niewiasty wodą (symbol życia), a one się odwzajemniały, darując im jajko (też symbol życia). Z czasem "ceremoniał" wzbogacił się. Mężczyźni zaczęli do wody dodawać "pachnideł" (sok z brzozy, wywar z tataraku itp.), niewiasty w ramach "rewanżu" barwiły jajka na kolorowo.

Każdy kolor miał swoje znaczenie i przeznaczenie. Jaja barwione na zielono dawano chłopcom, którzy chodzili jeszcze do szkoły, czarne - takim szanowanym osobom, jak np. nauczyciel, ksiądz. Jaja brązowe otrzymywali narzeczeni i młodzi małżonkowie, fioletowe - starsi kawalerowie, zgodnie z przysłowiem: „Kto fioletowi pszaje kawalerem zostaje”. Jaja barwione na żółto dawała dziewczyna chłopcu, którego nie chciała. Później na kolorowych jajkach zaczęto skrobać i pisać ornamenty. I tak powstały kroszonki i pisanki.Mało naszych czytelników zapewne wie, że największą kolekcją jaj, liczącą ponad tysiąc sztuk, może pochwalić się nasza krajanka Pani Halina Kaczmarczyk z Wilkowic z województwa śląskiego W jej posiadaniu znajdują się jajka z całego świata wykonane z najróżniejszych materiałów, np z drewna, szklane lub ceramiczne. Motyw jajka wykorzystuje również we własnej twórczości przeplatając go w malarstwie i ceramice. Jej twórczość i hobby a przede wszystkim kultywowanie wielowiekowej tradycji pozostaje nieznana wielu mieszkańcom naszego województwa.

 Jaja dekorowano już w starożytności. Najstarsze przykłady liczą ponad 5000 lat. Są to pisanki z Asyrii, nieco późniejsze pochodzą z Egiptu, Persji, Rzymu i Chin. Kolorowo pomalowanymi jajkami Chińczycy obdarowywali się wraz z nadejściem wiosny. W starożytnym Egipcie motywem zdobniczym jajek były skarabeusze z dwoma postaciami ludzkimi.W Kairze na jajkach uwieczniano wizerunki sławnych mężów. W Sudanie zamieszczane były cytatyz Koranu. Skorupki chińskich pisanek pokryte były misternymi miniaturami przedstawiającymi kwiaty wiśni, chryzantem, ptaków. Australijscy Aborygeni rzeźbili jaja strusie, traktując je jako świętość. Na ziemiach polskich najstarsze pisanki, pochodzą z końca X wieku, odnaleziono je podczas wykopalisk archeologicznych na opolskiej wyspie Ostrówek, gdzie odkryto pozostałości grodu słowiańskiego. Wzór rysowano na nich roztopionym woskiem, a następnie wkładano je do barwnika – łupin cebuli lub ochry, które nadawały im brunatnoczerwoną barwę. Na dawnych ziemiach polskich, dzisiejszej Ukrainie jajka zdobiono w celach magicznych. W ludowych wierzeniach zwyczaj ten uważany był za jeden z warunków zapewnienia ciągłości świata. Barwione i zdobione jajka stanowiły również szczególny element praktyk magicznych mogących zapewnić zdrowie i dorodność nie tylko ludziom ale i zwierzętom gospodarczym – w tym celu zwykło się nimi pocierać chore miejsca lub toczyć po grzbietach zwierząt. W motywach zdobniczych ukryta była bogata symbolika: elementy solarne odwoływały się do takich wartości jak odrodzenie i wieczność, figury geometryczne były znakiem nieskończoności. Sama praktyka dekorowania skorupki miała spotęgować cudowne własności jajka. Nie tylko w ornamentyce, ale i w barwach znajduje się wiele symboli: czerwień i biel oddają cześć domowym duchom opiekuńczym, a czerń i biel – duchom ziemi. Zieleń nawiązuje do odrodzenia przyrody i miłości, która wraz z rodzinnym szczęściem ukryta jest w brązie. W chrześcijaństwie jajko wiązane jest z motywem zmartwychwstania Chrystusa i symbolizuje nadzieję na życie wieczne. Dominującą barwą pisanek w kulturze chrześcijańskiej była czerwień. Na czerwono barwili jaja chrześcijanie pierwszych wieków w Armenii, w Austrii do I wojny światowej wyłącznie czerwone były wielkanocne jajka, a w kościele prawosławnym to do dziś tradycyjny kolor pisanki. Zwyczaj ten wiąże się z legendą dotyczącą zmartwychwstania Chrystusa: Maria Magdalena, która pierwsza ujrzała Chrystusa zmartwychwstałego, pobiegła do domu. Zauważyła, że jajka w jej gospodarstwie zabarwiły się na czerwono. Podzieliła się nimi z apostołami, do których udała się z wiadomością. Na pamiątkę zmartwychwstania kolor czerwony stał się symbolem zwycięstwa, radości i dobrych wiadomości. Dlatego ludowa tradycja chrześcijańska przypisywała szczególne znaczenie rumuńskiemu przysłowiu: kiedy zabraknie czerwonego jajka, to nastąpi koniec świata. Jajami norymberskimi ze względu na kształt i miejsce produkcji nazywano pierwsze kieszonkowe zegarki. Najdroższymi jajkami są jaja carskie ze złota, zdobione kamieniami szlachetnymi, projektowane i wykonywane dla rodziny cara Aleksandra III Romanowa w pracowni nadwornego złotnika Petera Carla Fabergé. W wielu kulturach podkreśla się wspólny rytm jaja ze światem, Słońcem, płodnością, zmartwychwstaniem. Było ono znakiem powrotu wiosny. Używane w magii leczniczej i oczyszczającej uwalniało swą mocą siły witalne. W owalnym kształcie zamknięta była nadzieja na odradzanie się życia. U Słowian jajko związane było z kultem boga słońca, było symbolem solarnym, symbolem nowego życia, narodzin. Było również uważane za potężny amulet przeciw czarom i złym mocom, występowało więc w obrzędach wiosennych i ku czci zmarłych. Jajko pełniło rolę talizmanu zabezpieczającego przed złem, było symbolem zdrowia i życia, miłości i płodności i tak wyrósł zwyczaj święcenia wielkanocnych pisanek. Umieszczane w grobowcach egipskich i rzymskich było znakiem i nadzieją na powrót do życia. Również w kulturze chrześcijańskiej, zwłaszcza w prawosławiu, w Niedzielę Wielkanocną składano przy grobach pisanki, dzieląc się w ten sposób z przodkami radością ze zmartwychwstania Chrystusa. W prawosławiu na Białorusi dzień ten nazywa się Radaunica i przypada na wtorek po drugiej niedzieli wielkanocnej. Zwyczaj ten miał swe korzenie w pogańskich Zaduszkach obchodzonych w okresie przesilenia wiosennego, na które później chrześcijaństwo nałożyło święta Wielkiej Nocy, wykorzystując jednak symbolikę dawnych wierzeń. Do obrzędowości tej należy również krakowska Rękawka. W symbolice judaizmu, obok specjalnego rodzaju precli, ważną rolę odgrywa jajko. Jajka są przypomnieniem nieustannego trwania i cykliczności życia. Jako znak przerwanego istnienia, są podawane na żydowskich stypach. Ale są równocześnie wyrazem nadziei, której nie wolno tracić. Egipcjanie, i Rzymianie wykorzystywali jaja w obrzędach pogrzebowych: złożone w grobie miały dawać nadzieję na nowe życie zmarłych, a położone wokół nagrobków były wyrazem pamięci o przodkach.

Oprócz walorów zdrowotnych, terapeutycznych, zastosowań w medycynie ludowej, magicznych oraz wierzeniach kultowych jaja odegrały ważną rolę w inżynierii budowlanej wielu kościołów, katedr, monumentalnych budowli architektonicznych jaja stosowano jako dodatek do zaprawy wapiennej. Podziwiając najwspanialsze dzieła światowego malarstwa artystycznego w wielu zakątkach świata w tym również w Polsce, nie zdajemy sobie sprawy że jajko było dawniej cennym i popularnym spoiwem farb olejnych i temperowych. Sama nazwa tempery, znanej już w starożytności, oznaczała technikę opartą na jajku. Emulsję naturalną, jaką było jajko, stosowano w malarstwie sztalugowym, freskowym i stiukowym.